Dla jednych „plebiscyt”, dla drugich „volksabstimmung”

Na zdjęciu powyżej: Dawna ulica Strzelecka w Żorach, obecnie Kościuszki. Pocztówka wysłana z Żor 17 marca 1921 roku, na trzy dni przed plebiscytem. MŻo-549.

Na zdjęciach. Materiały propagandowe Polskiego Komitetu Plebiscytowego. Ze Zbiorów Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Świętej Anny.

Dla jednych „plebiscyt”, dla drugich „volksabstimmung”*

Tomasz Górecki

Po dwóch powstaniach na Górnym Śląsku, kolejno w 1919 i 1920 roku, o przynależności, ewentualnie podziale tego terytorium miał zadecydować wynik plebiscytu, na którego przeprowadzenie wskazywał jeden z punktów traktatu wersalskiego zawartego między aliantami a Niemcami w 1919 roku, jeszcze przed wybuchem pierwszego powstania śląskiego.

Przygotowania i przebieg plebiscytu nadzorowany był przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na Górnym Śląsku  w Opolu. Na czele tej angielsko-francusko-włoskiej Komisji stał Francuz, generał Henri Le Rond. Zastępcą Le Ronda był Włoch, gen. Alberto De Marinis Stendardo di Ricigliano, z kolei Wielką Brytanię reprezentował płk Harold Franz Passawer Percival. Do Komisji oddelegowani zostali przedstawiciele Polski, Niemiec, Czechosłowacji i Watykanu. Polskę reprezentował konsul generalny, Daniel Kęszycki. By zapewnić porządek i właściwy przebieg głosowania do dyspozycji Komisji oddane zostały kontyngenty wojskowe z Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii.
Na terenie powiatu rybnickiego, do którego należały Żory, stacjonowały głównie oddziały włoskie.
Polska i Niemcy zaczęły tworzyć organy plebiscytowe w lutym 1920. W Bytomiu powstał Polski Komisariat Plebiscytowy, któremu przewodniczył Wojciech Korfanty. Siedziba niemieckiego Komisariatu znajdowała się w Katowicach, kierował nim  Kurt Urbanek.  Ponadto na terenie plebiscytowym działały powiatowe i gminne komitety plebiscytowe – na ich czele stali komisarze powiatowi. Gminnymi komitetami plebiscytowymi kierowali mężowie zaufania.

Na zdjęciu: Narożna kamienica przy Rynku w Żorach, w której mieściła się restauracja „Ul”. Fragment fotografii ze zbiorówMuzeum Miejskiego w Żorach.

Siedziba żorskiego polskiego komitetu plebiscytowego mieściła się w restauracji „Ul” przy Rynku.Głównymi jego działaczami byli Bonifacy Bałdyk, Julian Samulowski, Nikodem Sobik i właściciel lokalu, Paweł Hanslik. Szefem niemieckiego komitetu plebiscytowego w Żorach był nauczyciel o nazwisku Seemann. Siedziba komitetu mieściła się przy ulicy Pszczyńskiej 462.

Na zdjęciu: Ogłoszenia Niemieckiego Komitetu Plebiscytowego: głównego w Katowicach – podpisywane przez dr. Urbanka, i  oddziału Komitetu w Żorach, któremu przewodniczył nauczyciel Seeman. Ogłoszenia zostały wydrukowane w ukazującej się w Żorach gazecie „Sohrauer Stadtblatt”.

Sporym ułatwieniem dla strony niemieckiej w Żorach był fakt, że właściciel i wydawca gazety „Sohrauer Stadtblatt”, która wychodziła w mieście od lat 80. XIX wieku, jednoznaczne opowiedział się za Niemcami i na łamach „Sohrauer” zamieszczał wyłącznie ogłoszenia i materiały Niemieckiego Komisariatu Plebiscytowego. Także jego artykuły, które pisał na temat plebiscytu, agitowały za głosowaniem za Niemcami.

Na zdjęciu powyżej: Odezwa noworoczna ze stycznia 1921 roku Związku Wiernych Ojcowiźnie Górnoślązaków (niem. Verband Heimattreuer Oberschlesier), niemieckiej organizacji, której celem było utrzymanie Górnego Śląska w granicach Niemiec. Odezwę opublikowano w „Sohrauer Stadtblatt”.

Na zdjęciu poniżej: Informacja Niemieckiego Komitetu Plebiscytowego na temat rejestracji uprawnionych do głosowania w plebiscycie, w „Sohrauer Stadtblatt”.

30 grudnia 1920 roku, Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku postanowiła, że uprawnionymi do głosowania będą osoby, które 1 stycznia 1921  miały ukończony 20 rok życia, a także:
1.    urodziły się i mieszkają w obrębie obszaru plebiscytowego (kategoria A),
2.    urodziły się w obrębie obszaru plebiscytowego, ale już tam nie mieszkają (kategoria B, tzw. emigranci),
3.    nie urodziły się w obrębie obszaru plebiscytowego, ale osiedliły się tam przed 1 stycznia 1904 (kategoria C),
4.    przed rokiem 1920 zostały przez władze niemieckie wysiedlone z obszaru plebiscytowego (kategoria D).

Na zdjęciu poniżej: Paszport wydany przez Międzysojuszniczą Komisję Plebiscytową i Rządzącą na Górnym Śląsku, poświadczający zamieszkanie na obszarze plebiscytowym. Ze zbiorów Muzeum Czynu powstańczego w Górze Świętej Anny.

Powyżej: Informacje zamieszczone w „Sohrauer Stadtblatt” na temat zasad i sposobu oddania  głosu w plebiscycie.

Poniżej: Karty do głosowania oraz specjalna ostemplowana koperta, do której wkładało się swój oddany głos przed wrzuceniem do urny. Ze zbiorów Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Świętej Anny.

Wyniki głosowania:
za Polską opowiedziało się 40,4%, a za Niemcami 59,5% uprawnionych do głosowania, co oznacza, że 707 605 osób głosowało za Niemcami, a za Polską – 479 359. Nie zagłosowało w plebiscycie 29 678 osób.

Poniżej: Mapa z wynikami głosowania. Ze zbiorów Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Świętej Anny.

Plebiscyt w Żorach

Żory podzielone zostały na 6 obwodów do głosowania – każdy z nich miał odrębny lokal wyborczy w następujących lokalizacjach: w byłej szkole dla najmłodszych dzieci (I), w starej szkole – na parterze (II), w Ratuszu – na drugim piętrze w pokoju nr 4 (III), w starej szkole – na pierwszym piętrze, w klasie dla dziewcząt nr 5 (IV) , w Ratuszu – na pierwszym piętrze, w sali sądowej ławników (V), w Ratuszu – na pierwszym piętrze, w sali narad rady miasta (VI).

Na zdjęciu powyżej: Informacja w „Sohrauer Stadtblatt” na temat obwodów do głosowania w Żorach z adresami lokali wyborczych.

Miejscowości wokół Żor, które dziś są jego dzielnicami, wtedy były odrębnymi gminami i w każdej z nich także przeprowadzono głosowanie. Były to: Baranowice, Folwarki, Kleszczów, Osiny, Rogoźna, Rój, Rowień oraz osobny obszar dworski Baranowice.

W Żorach za Polską głosowało 1036 osób, za Niemcami – 2353. W obszarze dworskim Baranowice: za Polską – 96, za Niemcami – 63, w Baranowicach: 176 – za Polską, za Niemcami – 38, w Folwarkach – 59 za Polską, 14 – za Niemcami, w Rowniu, za Polską – 374, za Niemcami – 33, w Kleszczowie – 320 za Polską, za Niemcami – 32, w Osinach – 208 za Polską, 54 – za Niemcami,  w Rogoźnej – 240 za Polską, za Niemcami – 49, w Roju – 335 za Polską, za Niemcami – 40.

Poniżej: Informacja w „Sohrauer Stadtblatt” – wyniki głosowania w powiecie rybnickim.

Wynik plebiscytu w Żorach został uznany przez Niemców za swoje zwycięstwo i w takim też duchu pojawiły się odezwy i artykuły w „Sohrauer Stadtblatt”.

Powyżej: Wydanie „Sohrauer Stadtblatt” z 23 marca 1923 roku z informacjami o przebiegu głosowania w plebiscycie. Tytuł na pierwszej stronie: „Niemieckie zwycięstwo na Górnym Śląsku”.

Poniżej: Ogłoszenie Niemieckiego Komitetu Plebiscytowego podpisane przez Kurta Urbanka, zamieszczone na pierwszej stronie „Sohrauer Stadtblatt” 26 marca 1921 roku. „Górnoślazacy! Ojczyzna jest bezpieczna” głosi nagłówek.

*volksabstimmung – niem. plebiscyt